Türkçeye Çeviren: Osman Çelik
BSD Nedir?
Son güncelleme Haziran 2001
Açık kod dünyasında, Linux kelimesi neredeyse İşletim Sistemi ile eşanlamlıdır, fakat linux’ler yanlızca açık kodlu “UNIX” işletim sistemi değildir Internet Operating System Counter, (İnternet İşletim Sitemi Sayacı) ‘ın 1999 Nisan ayı verilerine göre internet üzerine kullanılan makinelerin %31.3’ü Linux %14.6 BSD UNIX kullanıyor.Yahoo gibi bazı dünyanın en büyük web serverleri BSD kullanıyor. Dünyanın en çok veri transferi yapan FTP serverlarından ftp.cdrom.com günde 1.4 TB veri transferi için BSD kullanıyor. Hatta Microsoft’un en önemli internert şirketlerinden Hotmail servisi, reklam sebeblerinden dolayı server işletim sistemini değiştirene kadar BSD kullandı. Bütün bunlara rağmen BSD çok iyi saklanan bir sırdır.
Öyleyse sır nedir? Neden BSD daha iyi bilinmiyor? Bu küçük yazı, bu ve diğer soruların cevaplarını arıyor.
BSD neden daha iyi tanınmıyor?
BSD ve Linux nasıl karşılaştırılır?
BSD gelişme modeli, Linux gelişme modeli ile nasıl karşılaştırılır?
BSD kullanım lisansının GNU kullanım lisansından farkı nedir?
BSD mi Linux mı kullanmalıyım?
(Bu yazı boyunca BSD ve Linux arasındaki farklılıklar italik fontla yzılmıştır.)
BSD, “Berkeley Software Distribution” in kısaltılmışıdır(Berkely Yazılım Dağıtımı). Bu isim California Universitesi, Berkeley’ in kaynak kodu dağıtımı olan AT&T’nin Researh UNIX’in bir uzantısıdır. Bir çok açık kaynak kodlu işletim sistemi projesi, 4.4BSD-Lite olarak bilinen kaynak kodu dağıtımını temel kabul eder. Ek olarak bunlar, özellikle GNU projesi dahil olmak üzere diğer bir çok “açık kod” projesini de kapsar.
Ayrıntılı işletim sistemi içerikleri :
BDS kernel’i işlem zamanlama, hafıza yönetimi, symmetric multi-processing (SMP), aygıt sürücüleri ve diğerlerini kapsar.
Linux kernel’ine benzemeksizin farklı kapasite ve güçte bir çok farklı BSD kernel’i vardır.
C kütüphanesi, sistem için API temellidir.
BSD C kütüphanesi GNU projesi değil, Berkeley kodu temellidir
Kabuk, dosya araçları derleyiciler ve linkerler gibi araçlar.
Bazı araçlar dışında birçokları GNU projesinden sağlanmıştır
X Windows sistemi grafik ekran arabirimidir.
X Windows sitemi kullanan bir çok BSD versiyonu söhretini farklı projelerle korumuştur. XFree86 project. gibi.
Bir çok diğer program ve araçlar.
BSD gerçek UNIX mi? (yada Gerçek UNIX nedir?)
BSD işletim sistemi bir kopya değildir, fakat temelde UNIX’in atası sayılan AT&T’nin Research UNIX’in açık kaynak kodundan oluşur. Bu sizi belki şaşırtmış olabilir. Yada AT&T hiç bir zaman kaynak kodunu vermemiş olmasına rağmen bu nasıl olabilir?.
AT&T UNIX’inin açık kaynak kodlu olmadığı doğrudur ve bir kopya hakkı düşünüldüğünde BSD kesinlikle bir UNIX değildir fakat diğer taraftan AT&T diğer projelerden ve özellikle Berkeley’deki California Universitesi Computer Science Research Group (CSRG -Bilgisayar Bilimi Araşatırma Grubu)’undan AT&T UNIX’e bir çok kod dahil ettiği düşünülmelidir.
1976’nın başlarında CSRG Berkeley Software Distribution (BSD) adıyla yazılımı piyasaya sürdüler.
BSD ilk sürümleri asıl olarak kullanıcı programlarından oluşuyordu taa ki dramatik bir şekilde CSRG karşılılı olarak DARPA (Defence Advanced Projects Research Agency) ile networklarındaki iletişim protokollerini güncellemek için sözleşene kadar. Bu güncellenen yeni protokoller Internet Protokolleri sonra da TCP/IP olarak bilinir. BSD nin asıl geniş alanlara yayılmış sürümü 1982 de piyasaya sürülen 4.2 BSD’dir
1980’lerde bir çok küçük çaplı işletim sistemi şirketi piyasaya çıktı. Ve birçokları kendi işletim sistemlerini yazmak yerine UNIX işletim sistemini lisanslamayı tercih ettiler. Özelde SUN Microsystmes 4.2 BSD temelli UNIX üzerinde değişiklikler yaparak SunOS adıyla lisansladı. AT&T UNIX’in ticari olarak satılmasına izin verince, çok kısa bir süre içinde System V adını alacak System III isimli küçük uygulamalarla satışa başlandı. System V networking uygulama ve bileşenlerini içermiyordu, bu sebeble piyasaya sürülen bir çok uygulama BSD ‘den özellikle networking alanında TCP/IP yazılımı, csh shell ve vi editörü uygulamalarına dahil etti. İşte sonuç olarak bütün bu BSD’den dahil edilen genişletmeler Berkeley Extensions adıyla bilinir.
Piyasaya sunulan BSD kasetleri AT&T kaynak kodu ve gerekli olan UNIX lisansını içeriyordu. 90’larda CSRG’a ayrılan fon azalınca grup kapanma ile karşı karşıya kaldı ve bazı grup üyeleri açık kaynak kodlu olan BSD’yi, AT&T ye ait olan kaynak kodunu hariç tutarak
piyasaya sürmeye karar verdiler. Ve bu piyasaya sürme işlemi genellikle Net/2 adıyla bilinen Networking Tape 2 ile gerçekleşti. Net/2 tam anlamıyla bir işletim sistemi değildi çünkü yaklaşık olarak %20 oranındaki kernel kaynak kodu eksikti. CSRG üyelerinde William F. Jolitz geriye kalan %20 lik kodu yazarak 1992’de 386BSD ismiyle piyasaya sürdü. Aynı zaman zarfında eski CSRG üyelerinden oluşan bir grup Berkeley Software Design Inc. ismiyle ticari bir kuruluş oluşturdular ve aynı kaynak koda sahip BSD/386 adı verilen işletim sisteminin betasını piyasaya sürdüler. Ve bu işletim sisteminin adı daha sonra BSD/OS olarak değiştirildi.
386BSD hiçbir zaman güvenilir bir işletim sistemi olamadı. Onun yerine NetBSD ve FreeBSD adıyla 1993’te ondan ayrı birer işletim sistemi olarak piyasada göründüler. NetBSD 93’ün başlarında tamamlandı ancak FreeBSD’in ilk versiyonu yılın sonuna kadar hazır durumda değildi. Bu süre içerisinde kod temeli birbirlerine eklenmeyi engellemek amacıyla başarılı birşekilde birbirinden ayrıldı. Ve projeler farklı amaçlar gütmeye başladı. 1996’da OpenBSD NetBSD den tamamiyle ayrıldı.
BSD neden daha iyi tanınmıyor?
Aşağıdaki birçok sebebe bağlı olarak BSD tam olarak bilinmiyor :
1- BSD programcıları çoğu zaman pazarlama amacı gütmek yerine kendi kodlarını geliştirme ile ilgileniyorlar.
2- Linux’lerin popülaritesi : özellikle baskı (ve kitap piyasası) ve şirketlerin desteği linux’lere özel destek ve güncellik sağlıyor, buna karşılık BSD’nin bu şekilde herhangi bir destekçisi yok.
3- BSD programcıları Linux programcılarından daha tecrübeliler ve işletim sisteminin kullanım kolaylığı ile daha az ilgileniyorlar. Ve yeni kullanıcılar Linux’leri daha kullanışlı olarak kabul ediyor ve destekliyorlar.
4- 1992’de AT&T BSDI’e dava açtı ve bu yazılımın AT&T’ye ait olan lisanslı kaynak kodunu içerdiğini iddia etti.Dava 1994’te anlaşma ile sona erdi. Fakat davanın hayaleti insanları avlamaya devam etti. Mart 2000’de ise web üzerine, davanın mahkeme tarafından geçmişte sonuçlandırıldığını haykıran bir makale yayınlandı.
Davanın ortaya çıkardığı önemli bir detayda isimlendirmeydi : 1980’lerde BSD “BSD UNIX” olarak biliniyordu. AT&T’e ait kodların son kalıntılarının da BSD’den çıkartılması ile birlikte BSD UNIX adını tamamiyle kaybetti. Bu sebeble birçok kitapta ``the 4.3BSD UNIX operating system'' ve ``the 4.4BSD operating system'' isimlerini görürsünüz.
5- BSD ile ilgili olarak akılda kalan genellikle dağınık ve saldırgan olduğudur. Wall Street Journal kısa bir süre önce BSD projelerinde “balkanlaşma”dan bahsetti. Davada olduğu gibi burada da akılda kalan bu tip düşünceler BSD’nin geçmişteki konumu ve durumudur.
BSD ve Linux nasıl karşılaştırılır?
Debian Linux ile BSD arasındaki asıl farklılık nedir. Usta kullanıcılar için farklılık aslında çok küçük : ikiside UNIX benzeri işletim sistemi. Her ikiside ticari olmayan amaçlar için geliştirildi.( Tabiki bu yeni dağıtım Linux’i kapsamaz). Bu bölümde BSD’nin yapısına bakıp Linux’ler le karşılaştıracağız. Genel olarak söylediklerimiz FreeBSD’ye yakın olacak çünkü yaygın olarak kullanım FreeBSD üstündedir ve NetBSD ve OpenBSD ile arasındaki farklılık çok küçüktür. Aşagıdaki soruların yanıtlarına bakacağız.
Hiç kimse veya hiçbir kuruluş BSD’nin sahibi değildir. BSD bütün dünya üzerinde teknik olarak üst düzeyde ve uzman bir çok insan tarafından geliştirildi.ve BSD’nin bazı bileşenleri farklı açık kaynak kodu geliştiricileri tarafından sağlandı.
BSD nasıl geliştirildi ve güncellendi?
BSD kerneli Open Source development model tarafından geliştirilip güncellendi. Her proje Concurrent Versions System (CVS) tarafından sağlanan, içerisinde tam sürüm kaynak kodu, açıklamalar, belgeler ve ikinci derecede önemli kodlar dahil edilerek “kod ağacını” (source tree) herkese açık hale getirildi. CVS istenilen versiyonu kullanıcılara kontrol etme izni verir.
Dünya üzerinde odukça fazla sayıda programcı BSD’nin gelişimine katkıda bulunur. Ve bu programcı ve geliştiriciler temelde üç kısma ayrılırlar.
Katkıda bulunanlar(Contributors) sadece kod yazar yada dökümantasyon sağlarlar. Bu grubun direk olarak kod ağacına herhangi bir kod eklenmelerine izin verilmez. Bu kişilerin yazdığı kodlar committer (komisyona üye) olarak adlandırılan kayıtlı geliştiriciler tarafından denetlenip gözden geçirildikten sonra ancak sisteme dahil edilir.
Committer kaynak ağacına kod ekleme yetkisinde sahip geliştiriciler. Committer olabilmek için çalıştığı alan üzerinde ekstra yetenek göstermek gereklidir. Ve bazı commiterler bütün kaynak koduna ulaşma yetkisine sahiptirler diğerleri ise gerçek koddan ayrı tutulurlar. Dökümantasyonla ilgilenenler normal olarak kernel koduna ulaşma yetkisine sahip değillerdir.
Kod ağacını komisyon değiştirmeden önce kodlar üzerinde değişiklik yapmak komisyon üyelerinin (committers) sağduyusuna kalmıştır.Genel olarak committer açık bir şekilde doğruluğu belli olan değişiklikleri herhangibir oybirliğine gerek kalmadan değiştirebilirler. Örneğin herhangibir committer BSD’ye ait olan dökünamlar da gramer hatalarını yada tahsih hatalarını kimseye danışmaksızın düzeltebilir. Diğer taraftan geliştiriciler karışık yada anlaşılması güç değişiklikleri asıl koda dahil etmeden önce komisyon üyeleri tarafından incelenmek üzere teslim etmelidir. Çok az rastlanan bir durumda Çekirdek Takıma (core team) üye kişi tarafından asıl koda eklenmiş olan fonksiyon ya da kod (örneğin Principal Architect) asıl koddan çıkarılabilir ve bu olaya vazgeçme (backing out) denir
Ve neticede her komisyon üyesi yapılan her güncelleme ile ilgili olarak bilgilendirilir ve bu itibarla yapılan güncellemenin gizliliği söz konusu değildir.
Çekirdek Takım (Core Team) FreeBSD ve NetBSD kesinlikle bir “çekirdek takım”a sahiptir. Çekirdek takım projenin gelişimi ve oluşturulması sırasında programlarını yaparlar ve rolleri tam olarak belli değildir. Çekirdek takım üyesi olmak için program geliştirici (developer) olma zorunluluğu yoktur ve bu da normaldir. Çekirdek takım için kurallar bir projeden diğerine farklılık gösterebilir ve genel olarak çekirdek takımın projenin gelişme ve gidişat noktasındaki görüş ve fikirleri kesinlikle Çekirdek Takım üyesi olmayan kişilerin görüş ve fikirlerinden daha üstün tutulur.
İşte bütün bu düzenlemeler Linux’ten birçok noktada farklılık gösterir
1 Hiç kimse sistem içeriğini kontrol edemez. Pratikte bu farklılık göze çok önemli gelebilir. Asıl mimar (Chief Architect) kodun asıl koddan çıkartılması isteğinde bulunabilir ve hatta Linux projelerinde birçok kişi değişiklikler yapabilir.
2 Diğer taraftan, merkezi bir depo vardır. Bu depo eski tüm versiyonlarda dahil olmak üzere bir noktada toplanmış olarak işletim sistemine ait tüm kodları barındırır.
3 BSD projeleri yalnızca kernel(çekirdek) olarak değil bütün “işletim sistemi” olarak kabul edilir. Bu özellik yalnızca marjinal olarak faydalıdır. Ne BSD nede Linux programlar olmadan yararlı değildir. Ve bu programlar Linux altında BSD altında kullanıldığı gibi kullanılır.
4 CVS kod ağacının (source tree) biçimlendirilmiş olmasının bit neticesi olarak BSD gelişim evreleri gayet açıktır ve herhangi bir versiyona ait bilgi versiyon numarası yada piyasaya sürülme tarihi ile bulunabilir. Hatta CVS güncellemelere izin bile verir. Örneğin FreeBSD deposu ortalama günde 100 kez güncellenir ancak bu güncellemeler çoğu kez çok küçüktür.
Her BSD projesi üç tane farklı sürüm içerir. Linux’lerdeki gibi bu sürümler 1.4.1 ya da 3.5.0 olarak belirlenir. Ek olarak versiyon numaraları kendi amacını belirten bir son ek’e sahiptir.
1- Geliştirilmiş olan versiyon CURRENT (Geçerli – En Son) olarak adlandırılır. FreeBSD’de CURRENT’e bir numara atanır. Örneğin FreeBSD 5.0-CURRENT. NetBSD açık bir biçimde farklı isimlendirme şeması kullanır. Kullanılan bu şema tek harften oluşan bir son ektir ki bu son ek dahili arayüzdeki değişikliği ifade eder. Örneğin NetBSD 1.4.3G gibi. OpenBSD her hangi bir numara ataması yapmaz (“OpenBSD-current”). Bütün yeni sürümler sistemde bu şekilde kullanılır.
2- Belirli aralılarla yılda iki ila dört defa projeler CD-Rom ile edinme yada ftp sitelerinden ücretsiz olarak download etmek için piyasaya sürülür(RELEASE). Örneğin OpenBSD 2.6 RELEASE. Yada NetBSD 1.4-RELEASE. Piyasaya Sürüm (RELEASE) versiyonu son kullanıcı için gerekli olan sürümdür ve sistemin normal versiyonudur. Ayrıca NetBSD patch releases (yama sürümleri) adı altında sürümlerde çıkarır. Örneğin NetBsd 1.4.2. gibi
3- RELEASE versiyonlarda her hangi bir hata (bug) bulunğunda hatalar düzeltilir ve CVS kaynak kodu ağacına (source tree) dahil edilir. FreeBSD’de en son elde edilen sürüm STABLE(sağlam versiyon olarak adlandırılır ancak OpenBSD ve NetBSD RELEASE versiyon ismini kullanmaya devam eder.CURRENT versiyonun test edilmesi sırasında yeni ama küçük özellikler sisteme dahil edilebilir.
Bütün bunların aksine Linux’te ikji ayrı kod ağacı (code tree) vardır: Stable (Sağlam) versiyon ve Development (Gelişmekte olan) versiyon. Stable versiyon çift sayılardan oluşan minor versiyon numaralarına sahiptir. 2.0, 2.2, 2.4 gibi. Development versiyon ise tek sayılardan oluşan minor versiyon numaralarına sahiptir. 2.1, 2.3, 2.5 gibi. (ÇN programların Major, Minor, Release ve Build numaraları olduğu unutulmamalıdır.),Her durumda bütün versiyon numaraları, kesin olan versiyon numaraları belirtmek için vardır.Ve her satıcı firma sisteme kendi program ve araçlarını dahil eder ve bu sebeble versiyon numaraları kadar sürüm adı da önemlidir. Ve her satıcı firma sürümlere versiyon numaralarıda ekler. Bu durumda sürümün tam adı “Turbo Linux 6.0 With kernel 2.2.14” gibi olabilir.
BSD’nin hangi versiyonları bulunabilir?
Birçok Linux sürümünün aksine açık kaynak kodu olan yanlızca üç tane BSD sürümü vardır.her BSD projesi kendi kod ağacı (source tree) ve kerneli’ne sahiptir.Ve pratikte kullanıcıların projelere kendi ekledikleri kodlarla Linux’teki kodlar arasında daha az farklılık vardır.
Her projenin amacını gruplamak gerçekten zordur : Farklılıklar kişilere özeldir. Diğer taraftan her proje kendi amaçlarını ya da görüşlerini belirten kendi sloganına sahiptir
FreeBSD “The Power to Serve” (Sunum Gücü). FreeBSD yüksek performans ve son kullanıcılar için kullanım kolaylığı amacını güder. Ve ISP firmaları için favori işletim sistemidir. PC’ler ve Compaq’ın Alpha işlemcileri üzerinde çalışır.FreeBSD açık bir farkla diğer projelere oranla daha fazla kişi tarafından kullanılır.
NetBSD “Of course it runs NetBSD” ( Elbette NetBSD kullaniyor) NetBSD azami seviyede taşınabilirlilik hedefler. Ek olarak sade dizayna sahip olamk önemlidir. NetBSD palmtoplardan büyük serverlara kadar her yarde çalışır.ve NASA’nın uzay çalışmalarında da kullanılmıştır.Özel olarakda Intel-olmayan donanımlar için iyi seçimdir.
OpenBSD ”Four years without a remote hole in default install!” (Default install ile uzaktan erişimde güvenlik açığı olmaksızın dört yıl). OpenBSD güvenlik ve kod güzelliği hedefler.Birleşik Devletler hükümet işlemleri, borsa ve bankalar gibi güvenliğin ön planda olduğu önemli merkezlerin seçimi olmak için, çok sıkı kod denetimleri ve doğruluk testleri gerçekleştirir ve bunu açık kod standart ve kavramına uygun olarak yapar.NetBSD gibi birçok platformda çalışabilir.
Bunlardan başka açık kod olamayan iki değişik ki değişik BSD çeşidide vardır.BSD/OS ve Apple’s Mac OS X
BSD/OS 4.4 BSD türetilmiş en eski sürümdür.Açık kod değildir ve bu sebeble kod çok küçük bir maliyetle satın alınabilir.bir çok açıdan FreeBSD2 ye benzer ve bir çok geliştirici iki sistemlede çalışır.
Mac OS X Apple Computer Inc.’e ait Macintosh’lar için tasarlanmış en son işletim sistemi sürümüdür. Diğer işletim sistemlerinin aksine kernel açık kaynak kodludur.Bu gelişimin bir neticesi olarakda Apple geliştiricileri FreeBSD kod ağacına (source tree) erişim hakkına sahiptir.
BSD kullanım lisansının GNU kullanım lisansından farkı nedir?
Linux ‘ün kapalı kod (closed source) yazılımını saf dışı bırakmak amacıyla GNU General Public License (GPL)(Genel Kamu Lisans) oluşturulmuştur ve bu lisans ile linux koduna ulaşılabilir.Özelde, istenirse herhangi bir Linux sürüm türevi GP Lisansı ile kaynak kodu ile müşteriye ulaştırılmalıdır.Bunun aksine BSD lisansı daha az kısıtlayıcıdır.Sadece Binary dağıtımına izin verilir.Bu durum özelde kod içine dahil edilmiş programlar için daha çekici bir durumdur.
BSD’ler için Linux’lere oranla daha az programın üretildiği zamanlarda BSD geliştiricileri Linux programlarını BSD altında çalıştırmayı sağlayan.Linux uyumluluk paketini ortaya çıkardılar.Bu Paket, Linux sistem çağrılarını düzgün yapabilmek için her iki kernel değişikliklerini ve C Library (C kütüphanesi) gibi Linux uyumluluk dosyalarını içerir..Linux programlarını Linux makinesi ile BSD makinesi altında çalıştırmak arasında hız bakımından her hangi bir kayda değer fark yoktur.
“All from one supplier'' (Herşey tek elden) sözü Linuxlerle aynı sıklıkla yapılan güncelleme işlemlerinin daha kolay olduğu anlamına gelir.BSD kütüphane versiyon güncellemelerini eski versiyon kütüphaneleri ile uyumlu olarak yapar ve bu eski Binary kodları çalıştırmayı mümkün kılar.
BSD mi Linux mı kullanmalıyım?
Bunların hepsinin pratikteki anlamı nedir? Kim BSD kim Linux kullanmalı?
Bu hakikatten cevaplanması zor bir sorudur.Bir kaç öneri şu şekilde sıralanabilir.
“If ain’t broke , dont fix it” (kırılmıyosa düzeltme). Eğer halihazırda açık kodlu bir işletim sistemi kullanıyosanız ve ondan memnunsanız değişiklik yapmak için iyi bir sebeb yoktur.
BSD sistemi, özellikle FreeBSD dikkate değer bir şekilde Linux’lerden daha fazla performans sağlayabilir.Fakat bu herkesi aynı derecede etkileyen birşey değildir ve bir çok durumda yok denecek kadar az performans farkı vardır.Ama bazı özel durumlarda da Linux de FreeBSD’den daha iyi olarak nitelendirilebilir.
Genelde BSD sistemi güvenilirlilik açısından daha iyi üne sahiptir.ve bu genelde daha olgun koda sahip oluşundan kaynaklanmır.
Yukarıda anlatıldığı gibiBSD lisansı GP Lisansından daha dikkat çekici olabilir.
BSD Linux kodlarını çalıştırabilir ama Linux BSD kodlarını çalıştıranilir. Bunun bir neticesi olarakda BSD için Linux’den daha fazla yazılım vardır.
Eğer güvenlik açısı sizin için çok önemli ise OpenBSD aranılan kaftandır.
BSD için kim yardım servis ve eğitim sağlıyor?
BSDi her zaman BSD/OS’i destekler. Ve 2000 yılından itibaren FreeBSD desteğide veriyorlar. Nisan 2001’de Wind River Systems BSDi’nin yazılım departmanını satın alacağını duyurdu.Geriye destek noktasında ne gibi değişiklikler olacağını görmek kalıyor.
Ek olarak,her projenin kendi yardım yada kiralama departmanı var. FreeBSD, NetBSD ve OpenBSD
BSDi
FreeBSD
NetBSD
OpenBSD
Wind River Systems
Riding the web wave
Twenty Years of Berkeley Unix
Whatever Happened to BSD?
Keith Bostic on the BSD tradition.
A new thorn in Microsoft's side?
BSD's Big Break?
Three Unixlike systems may be better than Linux.
BSD a better OS than Linux?
The legend of BSD
Getting to know OpenBSD
BSD Unix: Power to the people, from the code
EnderUNIX.ORG : *BSD Group @
Turkey
The Design and Implementation of the 4.4BSD Operating System
The Complete FreeBSD
Building Linux and OpenBSD Firewalls
Bu ve benzeri dökümalar ftp.FreeBSD.org/pub/FreeBSD/doc/ adresinden download edilebilir.
FreeBSD ile ilgili sorunlarınız için, <[email protected]> adresine başvurmadan önce documentation bölümünü okuyunuz.Bu yazı hakkındaki görüş ve sorularınız için <[email protected]>.adresine yazabilirsiniz.